زندگینامه استاد حاج محمد باقر تمدن اردبیلی
استاد محمد باقر تمدنی در سال 1325 در محله محمدیه اردبیل متولد شد . پدرش مرحوم استاد محمد تمدنی از نوحه خوانان مشهور اردبیل و بنیانگذار هیئت عباسی اردبیل بود . استاد محمد باقر تمدنی از کودکی به عزاداری علاقه داشته و از سال 1321 و سن شش سالگی به نوحه خوانی اقدام کرده است . استاد محمد باقر تمدنی به ترتیب در محله های پیر زرگر ، محمدیه و اوچدکان اردبیل و در ادامه در تهران نوحه سرایی کرده است و بیش از شصت سال سابقه خدمت در آستان حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) دارد .
مصاحبه ای با استاد
چه شد که به مداحی روی آوردید ؟
بنده در خانواده ای به دنیا آمدم که مداحی در آن رواج داشت چون پدرم، میرزا محمد تمدن ، نوحه خوان بود و از آنجائیکه هر پسری پدر خود را قهرمان می داند و آرزو می کند پا جای پای او بگذارد، بنده هم به طرف مداحی سوق پیدا کردم. در یا سالگی که به همراه پدرم به مجالس عزاداری در محله خودمان می رفتم، علم کوچکی به دستم می دادند و من را در جلوی دسته عزاداری حرکت می دادند تا دسته عزا، حالتی حزن آلود به خود بگیرد. بعد از عاشورا هم، در آن حال و هوا در منزل برای خودم نوحه می گفتم. البته چون خردسال بودم و مدرسه نمی رفتم، نمی توانستم اشعار را به خاطر بسپارم و ققط آهنک ها را حفظ می کردم به اضافه کلماتی که زیاد استفاده می شد ،مثل امام حسین (ع) ، ابوالفضل (ع)، علی اکبر(ع) و از قبیل کلمات بنابراین کلمات را که از نوحه های محرم به یاد سپرده بودم، همراه با نواها برای خودم زمزمه می کردم . پدرم کارمند دولت بود وصبح تا ظهر در منزل نبود، بنابراین مادرم شاهد این زمزمه های من بود و مدام به پدرم اصرار می کرد که به من نوحه خوانی یاد بدهد. اولین نوحه را هم مادرم به من یاد داد. آن موقع نوحه مشهوری بود به این صورت که:
یا رب حسینون او شش گوشه قبرینی قسمت ایله الاق آغوشه قبرینی
این نوحه را مادرم کلمه به کلمه به من یاد داد. آن موقع در ایام وفات حضرت زهرا (ص) در منزل ما مجلس روضه زنانه برپا میشد یک روز مادرم از من خواست که برای خانم ها در مجلس روضه نوحه بگویم. دقیقا یادم است که از شدتت خجالت پا به فرار گذاشتم. خلاصه به زور شکلات. پول توجیبی و نوازش راضی ام کردند تا به آنها روضه بگویم چون خجالت می کشیدم، از پشت در شروع به نوحه گفتن کردم و از مادرم خواستم کنار من بایستد . بعد از مدتی هم در یک مجلس روضه خوانی مردانه در منزلمان نوحه گفتم، البته از پشت پرده چون باز خجالت می کشیدم. این، نقطه شروع مداحی من بود. همان سال، مسجد پیرزرگر از پدرم برای من به مدت 5 سال سرخط گرفت.
نقش مرحوم پدرتان درنوحه خوانی شما و آموزش فنون مداحی به شما به چه میزان بود؟
آن موقع در اردبیل چند مداح بزرگ وجود داشمت، از جمله، حاج حسینقلی داوودی و میرزا محمد تمدنی . در عرصه مداحی اردبیل ، این دو جایگاه بلندی داشتند. هر دو هم برای محلات نوحه می گفتند، نه برای شعبات آنها. هر کدام هم ریاست یکی ار هیات های بزرگ اردبیل را بر عهده داشتند، مرحوم داودی، رئیس هیات حسینی و مرحوم پدرم، رئیس هیات عباسی بود. از بین ایندو، پدرم نقشی اساسی را در آموزش مداحی من ایفا می کرد و بسیار تحت تعلیمات و تجربیات ارزنده ایشان بودم .
بعد ازمسجد پیرزرگر، برای کدام محلات مداحی کردید ?
ابتدا چهار سال برای مسجد محمدیه و سپس پنج سال برای محله گازران نوحه گفتم که پایان مداحی من در این محله مصادف با سال 1350 بود. از این سال تا سال 1364 یعنی 15 سال برای محله اوچدکان مداحی کردم و پس ازآن به تهران رفتم و در آنجا نوحه گفتم .
با بررسی قدمت عزاداری در کربلای ایران، اردبیل، دردوره معاصربه دوشیوه مداحی درآن برمی خوریم. جناب استاد سلیم موذن زاده و دیگری جنابعالی. هر فردی هم که دراردبیل پا به عرصه مداحی می گذارد، دروهله اول به تقلید از ایشان یا شما می پردازد که خود مبدع سبک هسنید. ابتدا به مقوله صدای استثنایی شما می بپردازیم که در خانواده تان موروثی است وسپس به این که، چکونه سبکی مختص به خودتان راپایه گذاری کردید ؟
در مورد صدا لازم است نکته ای را عرض کنم و آن اینکه صدا برای ما نعمتی خداداد بوده و نیز هر صدا زیبنده آهنگ و شیوه خواندن و در ضمن، فطری است. مثلا صدای مرحوم داوودی برای اجرای مقامات و بالاخص، سه گاه خلق شده بود و صدای مرحوم پدرم برای سوز و گداز و نواهای حزن آلود. .در خصوصی سبک هم به نظر من هیچ یک نمی تواند ادعا کند که پایه گذار فلان سبک است چون سبک هم مثل صدا آمیزه ای از استعداد و فطرت است و گذشته از این، هیچکدام از ما مداحان معاصر برای مداحی، کلاس و داشگاه ندیده ایم تا در ان سبکی به ما اموخته شده باشد و یا با ااستفاده از آموخت های خود، سبکی را پدید آوریم. در مورد مداحی خودم باید عرض کنم، از انجاییکه پدر بهترین الکو برای فرزند ، است، بنده از ابتدا به سبک اجرای مداحی و نوحه پدرم گرایش پیدا کردم و این سبک قهرا در بنده تاثیر گذار بود. البته نه اینکه سبک پدرم را به صورت کامل تقلید کنم بلکه آن را در زمینه و قالب دیگری کاملتر کرده و داشته های خود را به ان افزوده کردم اینکونه شد که بنده سبک سوز و گداز در اراثه اشعارو آهنگ های حزن انگیز را در اجرا انتخاب کردم. مفهوم نوحه هم از اسمش پیداست. نوحه یعنی خواندن اشعار حزن آلود در قالب آهنگ های حزپن. کسی هم که به مجلس نوحه خوانی می آید، مطمثنا مشتاق شنیدن آهنگ های حزین است.
چرا درحال حاضر درعرصه مداحی، موذن زاده یا تمدن دیگری ظهورنمی کند؟
مرحوم منزوی سخنی داشت که می گفت: شاعر باید، مادرزاد شاعر باشد. ما آن زمان مفهوم این سخن ایشان را به درستی درک نمی کردیم ولی بعدها دیدیم که به طور مثال عده ای از شاعران به دنبال قافیه بودند تا شعر بگویند یعنی در واتع اسیر قافیه بودند ولی شاعرانی مثل مرحوم منزوی ، مرحوم یحیو ی و مرحوم انور، اسیر قافیه نبودند بلکه قافیه اسیر آنها بود. در مداحی هم اینگونه است. به نظر بنده، علتی که مداحان امروز نمی توانند در مسیر حرکت بزرگان مداحی، حرکت کنند ، تقلید نادرست آنها از این مداحان است. مداحان امروز به جای اینکه از شیوه و تجربه مداحی مثل موذن زاده تقلید کنند. رفتار و حرکت ایشان را تقلید محض می کنند. مثلا اقای موذن زاده اگر در هنگام مداحی دستمال را در دست راستش بگیرد، از فردا همه مقلدین، نیاز باشد یا نباشد، دست راست خود یک دستمال خواهند داشت یا اگر بنده موهایم را به سمت .یگری شانه کنم، عده ای سمت شانه موهای خود را عوض خواهند کرد . خالی از لطف نیست عرض کنم که چون در اجراهای طولانی به کلیه هایم فشار می آید، ناخوداگاه دستم را به پهلویم می گذارم . جالب اینکه در اجرای برخی از مداحان جوان دیدم که ایشان بدون دلیل از اول تا آخر اجرا در مجلسی، دست به پهلو ایستاده بود. برخی از مداحان امروز از این حرکات ما تقلید می کنند به این خیال که با این کار موذن زاده یا تمدن دیگری خواهند شد. این یعنی تقلید طوطی وار که نتیجه مطلوبی نخواهد داشت. خلاصه اینکه رفتار و حرکات یک مداح، دیگری را مداح نمی کند بلکه این شگرد و تجربه و نوآوری های مداحان است که می تواند الگو باشد . البته مداحانی که این گونه تقلید می کنند ، زیاد مقصر نیستند. در اردبیل کلاسی اختصاصی برای آموزش اصول و فنونن مداحی وجود ندارد و کسانی که می خواهند مداحی یاد بگیرند، گزینشی فنی و تجربی می شوند و برای این یادگیری به تقلید از مداحان گذشته روی می آورند، بعضا در اینکار به راه خطا می روند چون احتمال دارد تقلیدی که می کنند یا راهی که می روند، مسیر درستی نباشد و شخص درجا بزند.
اولین شاه بیت را که خوانده اید،به خاطردارید ؟
اولین شاه بیت را در اولین شب مداحی ام در مسجد پیرزگر خواندم آن شاه بیت این بود :
بیری مشکله دوشنده چاغیرار سنی ابالفضل
بو بلالی چولده قویدون نیه تگ منی ابالفضل
این نوحه را هم همان شب خواندم:
دور ای منی قریب تک قویان ابالفضل
توکولدی دشمن اوستومه اویان ابالفضل
وضعیت شعردر اوایل کارمداحی شما به چه صورتی بود ؟ اغلب شعرای کدام شاعر یا شعرا را می خواندید ؟
ما در دوره گذشته شعرای برجسته ای داشتیم ولی در سال های که من نوجوان بودم، و اوایل کار نوحه خوانی ام بود. که گرایش زیادی به مرحرم استاد یحیوی داشتم. همانگونه که مستحضر هستید، نوحه خوانی برای مداحان اردبیل و عزاداری در بازار و به خصوص در مقابل مسجد جامع از اهمیت و حساسیت ویژه ای برخوردار است و در واقع کنکور مداحان محسوب می شود. بنده در اولین سال مداحی ام در مقابل مسجد جامع، شعری از مرحوم تاج الشعرا یحیوی را خواندم. بنده از همان ابتدای کار مداحی ام به شعر علاقه خاصی داشتم و با توجه به سبک کارم ، باید اشعار برجسته ای ر انتخاب می کردم. نسبت به انتخاب نوع شعر هم حساس بوم و چون شنیده بودم اشعار مرحوم استاد یحیوی در اوج است. برای اجر در مقابل مسجد جامع شعری را از ایشان انتخاب می کردم مرحرم پدرم هم همیشه به بنده توصیه می کرد اگر صدایت هم بگیرد، حداقل سعی کن شعر خوب بخوانی و شعر را درست بخوانی .
به نظرشما، بین مداحی گذشته ومداحی معاصر چه تفاوت هایی وجود دارد ؟
تفاوت و فاصله عمیقی وجود دارد. جریان مداحی امروز مانند کاروانی است که ساربانی ندارد و خود سرانه به هر کجا که می خواهد می رود و صحیح هدایت نمی شود. افسار کاروان باید در دست ساربان باشدد تا درست هدایت شود.
امروز متاسفانه هم جریان شعر و هم مداحی، بجز عده ای قلیل، بدون افسار و بدون کارشناسی و هدایت صحیح است. امروز در عرصه مداحی اثری تولید نمی شود که ماندگار باشد یعنی، پشتوانه معرفتی، کارشناسی و تحقیقی ندارد و این در حالیست که وظیفه ارائه و انتقال بخشی از فلسفه قیام امام حسین (ع) و پیام عاشورا که بردوش مداحان است، به درستی ادا نمی شود.
به اذعان معمرین در گذشته عمق معرفت و خلوص شعرا و مداحان و حتی عزاداران نسبت به تعزیه حسینی بیشتر بوده و امروزه به جزعده ای محدود، با وجود کثرتی که در همین سه رکن وجود دارد، عمق وسعت آن معرفت و خلوص احساس نمی شود ، علت چیست ؟
در گذشته جامعه مداحی برای خود صاحبان و بزرگانی داشت و ما برای بزرگان و پیشکسوتان احترام قائل می شدیم. من تمدن که به هیات می رفتم و اسم و رسمی داشتم ده هفته باید می نشتم و گوش می دادم تا هفته یازدهم به من اجازه نوحه خوانی دادند حتی جرات اعتراض هم نداشتیم. همانطوریکه یک مربی فوتبال به طور مثال، صلاح می داند یک بازیکنئ نود دقتیقه و دیگری پنج دقیقه بازی کند و حتی بازیکنی نیمکت نشین شود، در گذشته در هیئت ها مداحان به صلاحدید بزرگان هیات و رهنمود های آنها عمل می کردند، آن هم نه از روی اجبار و خلاف میل باطنی بلکه این بزرگان را محترم می دانستند و خود را مقید به اطاعت از آنها می کردند چون مداح قبل از ورود به این عرصه می دانست یا به او فهمانده می شد که به چه عرصه بزرگ و حساسی پا می گذارد و باید خود را به اطاعت از بزرگان مقید بداند و بر احوال و رفتار خود مسلط باشد ولی امروز می بینیم مداح تازه کاری که در هیاتی اجازه نوحه خوانی پیدا نمی کند، بلافاصله می رود و برای خود یک هیات تاسیس می کند. در گذشته مگر هر مداحی اجازه تاسیس هیات داشت، اجازه سهل است، جرات این کار را هم نداشت. مگر کسی می توانست با وجود مرحوم حاج حسینقلی داوودی و مرحوم میرزا محمد تمدن، خودسر عمل کند. امروزه اگر پیشکسوتی به تازه کاری بگوید بنشین سرجایت او برمی گردد، می گویداخودت بنشین سر جایت . در گذشته معرفت و خلوص نسبت به تعزیه و احترام و تقلید نسبت به اصول بزرگان عالم شعر و مداحی ، بسیار عمیق بود ولی امروز متاسفانه شاهد این وضعیت نیستیم. این واقعیت تلخی است که باید به آن اذعان کنیم، چه به مذاق بعضی ها خوش بیاید و چه نیاید آنچه مشخص است اینکه، کثرت به شدت کیفیت را تهدید می کند.
در گذشته نه تنها کلاس برای هدایت وجود نداشت بلکه کتاب نوحه ای هم نبود. فقط مرحوم مضطرجزو نوحه بیست صفحه ای تهیه وارائه کرده بوده است. باهمین وجود می یینیم شعرومداحی درآن زمان بلحاظ کیفیت دراوج خود است . چقدرلازم می دانید که یک مداح درزمینه های موسیقی شعر و مداحی کسب علم وتحربه کند ؟
امررز ما شعرا و مداحان باید منبع تغذیه و یک تکیه گاه غنی داشته باشیم، همانطوریکه درگذشته داشتیم در گذشته مکتبی بوده است بنام مکتب میرزا عزیز که بسیاری از نخبه های مداحی اردبیل مثل مرحرمین حاج حسینقلی داوودی ، میرزا محمد تمدن، میرزا محمد عین اللهی و حاج قدرت جوادی ، درس خوانده این مکتب بودند ولی امروز اینگونه نیست و هر کس راه خودش را می رود، هرکس کیف و کتابی در دست گرفته است و خود را مداح می نامد. این وضعیت ما را در عرصه شعر و مداحی ، به سمت وضعیت نامعلومی خواهد برد.
اگردرهیات،جوانی نزد شمابیاید وبگوید می خواهد مداح بشود، اولین حرفی که به اومی زنید چیست ؟
می گویم باید سیر علمی و حساب شده ای را طی کند و فقط به هیات آمدن اکتفا نکند چون در هیات نمی توان کلاس آموزش دایر کرد. برای اینکه، نه میزبان هیات که مبالغ زیادی برای مجلس هزینه کرده است ، راضی راضی نمی شود هیات او به کلاس آموزشی تبدیل شود و نه می شود در هیات ها، مداح تربیت کرد، وقتی برای اینکار نیست برای اینکار کلاس اموزشی لازم است. اخیرا شنیده ام که قرار است سازمان تبلیغات.کلاس دوره آموزش شاعری و مداحی برگزار کند. این کار در کل خوب و مثبت است و امیدوارم این دوره ما سطح علمی و کارناسی بالایی داشته باشند.
روایت 60 سال همنوایی حاج باقر تمدن با سلطان‌الذاکرین
آشنایی و دوستی محمدباقر تمدن با سلیم موذن‌زاده اردبیلی به 62 سال پیش بر می‌گردد؛ آن روز را خوب به خاطر دارد همهمه ای در کوچه برپا بود؛ همه برای دیدن سلیم همدیگر را خبر می‌کردند؛ قرار بود سلیم به جای برادرش نعیم که تازه فوت کرده بود نوحه خوانی کند.
حاج محمدباقرتمدن که آن زمان هشت سال بیشتر نداشت می‌گوید وقتی خبر رد شدن سلیم از کوچه‌مان را شنیدم به سرعت برق و باد خودم را به دم در رساندم؛ دیدم سلیم یک عبای بلند و باش قَرَه سی (دستمال سیاهی که عزاداران آذری زبان بر سر می بندند) بر تن دارد؛ این اولین باری بود که سلیم را دیدم.
این مداح سرشناس اردبیلی که از بچگی علاقه خاصی به صدای سلیم داشته، می گوید: کوچکتر از آنم که در مورد سبک مداحی وی سخن بگویم؛ سبک مداحی و گیرایی صدای ایشان فوق العاده بود الحق والانصاف لقب سلطان الذاکرین و فخر الذاکرین، فقط و فقط لایق ایشان بود و لاغیر.
وقتی حاج محمدباقرتمدن از اجرای مشترک اش با سلیم موذن زاده اردبیلی در 34 سال پیش گفت گریه امانش نداد و گفت: شخصیت اجتماعی سلیم غیر قابل تصور بود هیچ کسی نمی‌تواند بگوید که سلیم در طول 80 سال زندگی پر برکتش حتی یک کلمه هم پشت سر کسی غیبت کرده است.
حاج محمدباقر تمدن مداح اهل بیت و طهارت شب عروسی اش را خوب به خاطر دارد آن جایی که سلیم برای میهمانان مراسم محمدباقر از حضرت زهرا(س) خواند و زبانزد شد.
وی می گوید همیشه به خود تکلیف می دانستم عید نوروز به خدمت وی برسم و عرض ارادت کنم.
حاج محمدباقر تمدن می گوید: فخرالذاکرین نظیری ندارد و قطعا موذن زاده دیگری ظهور نخواهد کرد؛ ایشان کلاس مداحی نداشت؛ اما اکثر مداحان امروزی در مسیر سلیم موذن زاده قدم بر می دارند و با تقلید از صدای ایشان در سوگ عاشورا مرثیه سرایی می کنند.
تجلیل از مداح اهل بیت (ع) استاد محمدباقر تمدنی در اردبیل
مراسم نکوداشت مداح و پیرغلام حسینی استان اردبیل استاد محمدباقر تمدنی در سالن ولایت اردبیل برگزار شد. ( ۲۳ شهريور ۱۳۹۶ )
در این آئین که با حضور مهمانان مختلف داخلی و خارجی برگزار شد ضمن تجلیل از این مداح پیشکسوت حسینی از تندیس استاد محمدباقر تمدنی و کتابهای سوز دل و یک آسمان ستاره رونمایی شد.
در این مراسم نماینده ولی فقیه در استان و امام جمعه اردبیل گفت: تجلیل از مداح تجلیل از فکر و مرام است و مداحان و شعرای زیادی هستند که باید از آنها قدردانی شود.
آیت الله سید حسن عاملی افزود: جامعه به شعرا و مداحان مدیون است و کسانی که مردم را به ائمه اطهار علیهم السلام وصل کردند باید تجلیل شوند.
وی با بیان اینکه مداحان و شعرا کسانی هستند که عاشورا و وقایع آن را سینه به سینه حفظ کرده و به نسل حاضر رسانده اند گفت: محمدباقر تمدنی از مداحان صاحب سبک است و تنها مداحان صاحب سبک می توانند باورهای دینی را مهندسی فرهنگی کنند.
استاد محمدباقر تمدنی در سال 1325 در محله محمدیه اردبیل متولد شد. پدرش مرحوم استاد محمد تمدنی از نوحه خوانان مشهور اردبیل و بنیانگذار هیئت عباسی اردبیل بود. استاد محمدباقر تمدنی از کودکی به عزاداری علاقه داشته و از سال 1331 و سن شش سالگی به نوحه خوانی اقدام کرده است. استاد محمدباقر تمدنی به ترتیب در محله های پیرزرگر، محمدیه و اوچدکان اردبیل و در ادامه در تهران نوحه سرایی کرده است و بیش از شصت سال سابقه خدمت در آستان حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) دارد.
